เชียงคำในอดีต (1)

ประวัติอำเภอเชียงคำ กว่าจะมาเป็นอำเภอเชียงคำ

ประวัติอำเภอเชียงคำ กว่าจะมาเป็นอำเภอเชียงคำ มีทั้งหมด 11 ตอน โดย คุณพิทยา วงศ์ใหญ่ ปราชญ์ชาวบ้านอำเภอเชียงคำ ท่านเป็นผู้ที่มีความรอบรู้ประวัติศาสตร์ความเป็นมาของล้านนา และท่านเป็นผู้ค้นคว้าหาข้อมูลหรือหลักฐานเรื่องราวความเป็นมาของอำเภอเชียง คำ จากหลักฐานที่เป็นเอกสารทางราชการอย่างจริงจัง จนได้ประวัติอำเภอเชียงคำอย่างละเอียดถูกต้องมากที่สุด ผลงานการค้นคว้าของท่าน จึงนับว่า ท่านเป็นผู้ที่มีคุณูปการอันใหญ่หลวงแก่ชาวเชียงคำเป็นอย่างยิ่ง และคุณพิทยา วงศ์ใหญ่ ท่านยังยินดี ให้นำประวัติอำเภอเชียงคำมาแชร์ เผยแพร่หรือให้เราบันทึกไว้ให้ลูกหลานได้ศึกษาเล่าเรียนสืบต่อไป ในโอกาสฉลอง 111 ปีเชียงคำรำลึกนี้ ทางคุณพิทยา วงศ์ใหญ่ พร้อมกับทางอำเภอเชียงคำและสภาวัฒนธรรมอำเภอเชียงคำ จะได้จัดทำเป็น รูปเล่มชื่อ ” ตำนานเมืองเชียงคำ ” ไว้แจกจ่ายให้สถาบัน สถานศึกษา หน่วยงานต่างๆรวมทั้งประชาชนชาวเชียงคำทั้งมวลได้เก็บไว้เป็นที่ระลึกอีก ด้วย

ประวัติอำเภอเชียงคำ กว่าจะมาเป็นอำเภอเชียงคำ

1. เชียงคำแต่เก่าก่อน

ในตำนานวัดพระธาตุดอยคำ และตำนานวัดพระนั่งดิน ซึ่งเป็นวัดสำคัญคู่เมืองเชียงคำ กล่าวว่า ในอดีตมีเมืองในบริเวณนี้เมืองหนึ่งชื่อว่า ” เมืองชะราว ” หรือ ” เมืองพุทธรส ” เจ้าเมืองชื่อพระพญาคำแดงได้สร้างเจดีย์พระธาตุดอยคำประดิษฐานอยู่บนดอยสิง กุตตระ ซึ่งเป็นภูเขาเตี้ยๆ ตั้งอยู่ทิศตะวันออกของเมืองเชียงคำปัจจุบัน เพื่อล้างบาปที่ได้ทำศึกฆ่าฟันผู้คนล้มตาย ส่วนตำนานวัดพระนั่งดินนั้น กล่าวไว้ตรงกันว่า เมื่อพระพุทธเจ้าเสด็จมาโปรด สัตว์ที่เมืองพุทธรส ได้ประทับอยู่ที่ดอยสิงกุตตระ ทรงโปรดให้พญาคำแดง เจ้าเมืองปั้นรูปเหมือนของพระองค์ประดิษฐานไว้ ณ เมืองนี้ ” เชียงคำ ” ตั้งอยู่บนที่ราบเล็กๆในลุ่มแม่น้ำลาว ลักษณะภูมิประเทศเป็นแอ่งกระทะ มีภูเขาล้อมรอบ ด้านทิศตะวันออกเป็นเทือกเขาสูง ทำเลที่ตั้งของเมืองอยู่บนเส้นทางเชื่อมระหว่างเมืองต่างๆในลุ่มแม่น้ำยม แม่น้ำน่าน ลุ่มแม่น้ำกกและแม่น้ำอิงมาแต่โบราณ เดิมเป็นเวียงขนาดเล็กมีคูน้ำคันดินล้อมรอบ 2 แห่งคือ ” เวียงหลวง ” ตั้งอยู่บนฝั่งขวาของแม่น้ำลาวครอบคลุมพื้นที่ของบ้านเวียง บ้านดอนไชย และบ้านดอนแก้วแห่งหนึ่ง และอีกแห่งหนึ่งคือ ” เวียงพระนั่งดิน ” ตั้งอยู่บนฝั่งซ้ายของแม่น้ำลาวครอบคลุมพื้นที่บ้านไชยพรม บ้านพระนั่งดิน บ้านคือและบ้านดอนแก้วบางส่วน เวียงเชียงคำเก่าทั้ง 2 แห่งปัจจุบันตั้งอยู่ในเขตตำบลเวียง หลักฐานทางโบราณคดีที่ค้นพบกำหนดอายุตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ 20 ลงมา แต่ ณ. ขณะนี้ยังไม่พบหลักฐานเอกสารที่เกี่ยวกับเชียงคำในช่วงนั้น

2. เชียงคำสมัยเป็นเมืองขึ้นของเมืองน่านในแดนล้านนาตะวันออก เจ้าของบ้านกับผู้มาใหม่

ประชากร ดั้งเดิมของเชียงคำเป็นชาวไตยวนหรือคนเมือง ทางการปกครองนั้นเชียงคำขึ้นอยู่กับเมืองน่าน ซึ่งเป็นหัวเมืองสำคัญของล้านนาตะวันออก ปลายสมัยอยุธยาล้านนาซึ่งเป็นเมืองขึ้นของพม่าถูกเกณฑ์ทัพลงไปรบกับอยุธยา จึงสูญเสียกำลังคนไปมาก เมื่อเจ้าเมืองเชียงใหม่และลำปางลงไปสวามิภักดิ์ต่อพระเจ้ากรุงธนบุรี ได้ขอกองทัพมาช่วยขับไล่พม่าได้สำเร็จ จึงพยายามฟื้นฟูบ้านเมือง ช่วงนั้นในแคว้นสิบสองพันนาเพื่อนบ้านทางด้านทิศเหนือของล้านนาเกิดจลาจลและ มีสงครามกลางเมืองต้นกรุงรัตนโกสินทร์ ในปีพ.ศ.2348 ล้านนาจึงยกทัพไปกวาดต้อนชาวไตลื้อในสิบสองพันนาลงมาฟื้นฟูล้านนาตามนโยบาย ” เก็บผักใส่ซ้า เก็บข้าใส่เมือง ” โดยจัดทัพเป็น 2 ทาง ทางแรกคือทัพเมืองเชียงใหม่ ลำปาง และแพร่ ยกขึ้นไปตีเมืองยอง เมืองเชียงตุง และหัวเมืองลื้อฟากตะวันตกของแม่น้ำโขง ได้คนหนึ่งหมื่นเศษนำลงมาอยู่ในเชียงใหม่ ลำพูน ลำปาง และแพร่ อีกทางหนึ่งคือทัพเมืองน่านและหลวงพระบาง ยกขึ้นไปตีเมืองหลวง เมืองภูคา เมืองมาง เมืองพง หัวเมืองลื้อฟากตะวันออกของแม่น้ำโขง เมืองเชียงรุ้ง และเมืองเชียงแขง ได้คนสี่หมื่นห้าหมื่นเศษนำลงมาอยู่ในเขตเมืองน่าน สมัยต่อมาทัพเมืองน่านยังขึ้นไปตีหัวเมืองลื้ออีก 2 ครั้งคือ ในปีพ.ศ.2355 สมัยเจ้าสุมนเทวราช และในปีพ.ศ.2399 สมัยเจ้าอนันตวรฤทธิเดชฯ เป็นเจ้าผู้ครองนคร ในรัชกาลที่ 3 และ 4 ไตลื้ออพยพหนีสงครามกลางเมืองชิงอำนาจระหว่างเจ้านายลื้อด้วยกันในสิบสองพัน นา และหนีการปล้นสะคมของกองโจรจีนฮ่อเข้ามาอยู่ในเขตเมืองน่านอีกจำนวนมาก มีรายงานว่าในสมัยนั้นประชากรในดินแดนของเมืองน่านเป็นไตลื้อ 2 ส่วน ไตยวนและอื่นๆ 1 ส่วน เชียงคำเป็นเมืองหนึ่งที่ไตลื้อเข้ามาตั้งถิ่นฐานอยู่จำนวนมาก ทำให้เชียงคำกลายเป็นหัวเมืองสำคัญของเมืองน่านขึ้นมา ในสมัยเจ้าอนันตวรฤทธิเดชฯเจ้านครน่าน ได้สั่งให้ปฏิสังขรณ์วัดวาอารามที่ชำรุดในหัวเมืองต่างๆในเขตเมืองน่าน สำหรับเมืองเชียงคำท่านได้เลือกบูรณะวัดพระธาตุสบแวนซึ่งเป็นวัดของชุมชนไต ลื้อ แสดงว่าฝ่ายปกครองของเมืองน่านได้ยอมรับและให้ความสำคัญแก่ไตลื้อผู้อพยพ เข้ามาใหม่ และมีนโยบายเกลี้ยกล่อมให้ไตลื้อกลายเป็นประชากรของเมืองน่านอย่างถาวรไม่ ต้องกลับไปสิบสองพันนาอีก ในสมัยรัชกาลที่ 5 ขณะที่การปกครองล้านนายังเป็นมณฑลลาวเฉียงอยู่นั้น เมืองน่านได้จัดการปกครองประชากร 2 กลุ่มใหญ่ในเชียงคำ โดยพวกลาวเฉียง ( ไตยวน ) ให้อยู่ในอำนาจของผู้ว่าราชการเมือง แต่พวกไตลื้อนั้นให้อยู่ในอำนาจและการบังคับของอาญามหาวงษ์ ( นายน้อย มหาวงษ์ ) ซึ่งเป็นเชื้อสายเจ้านายเมืองพงในแคว้นสิบสองพันนา อาญามหาวงษ์เป็นหัวหน้าควบคุมพวกไตลื้อในเมืองเชียงคำ เมืองเชียงม่วน เมืองท่าฟ้าและเมืองอิง

3.ไทยเข้ามาจัดการปกครองล้านนาและยกเลิกฐานะประเทศราชเชียงคำเข้ามาอยู่ในราชอาณาจักรไทย

ใน สมัยกรุงรัตนโกสินทร์เมื่อสิ้นสงครามกับพม่าแล้ว ไทยต้องเผชิญกับลัทธิล่าอาณานิคมจากชาติตะวันตก อังกฤษยึดได้พม่าและมลายู ผรั่งเศสยึดญวน เขมร และลาว อังกฤษมีท่าทีสนใจล้านนาประเทศราชของไทยเพราะมีป่าไม้สักมูลค่ามหาศาล ไทยจึงต้องปกป้องล้านนา ต่อมาเกิดคดีพิพาทเรื่องสัมปทานป่าไม้ เจ้านายชั้นสูงเมืองเชียงใหม่แพ้คดี ต้องจ่ายเงินค่าเสียหายให้คนในบังคับอังกฤษแต่มีเงินไม่พอ เพื่อป้องกันไม่ให้อังกฤษเข้ามาแทรกแซงอธิปไตยในล้านนา รัฐบาลกลางที่กรุงเทพจึงให้ยืมเงินไปชำระหนี้ และถือโอกาสเข้ามาจัดการปกครองล้านนา โดยอาศัยสนธิสัญญาเชียงใหม่ที่ไทยลงนามกับอังกฤษในปีพ.ศ.2416 ไทบเริ่มส่งข้าหลวงสามหัวเมืองขึ้นมาควบคุมดูแลคือเมืองเชียงใหม่ ลำปาง และลำพูน ในปีพ.ศ.2427 ขยายเป็น 5 หัวเมืองคือ เพิ่มเมืองน่านและเมืองแพร่ แล้วได้พัฒนาขึ้นมาเป็นหัวเมืองลาวเฉียงในปีพ.ศ.2442 มณฑลลาวเฉียงถูกจัดเป็นมณฑลเทศาภิบาล ยกเลิกฐานะหัวเมืองประเทศราช ล้านนาได้กลายมาเป็นส่วนหนึ่งของราชอาณาจักรไทย โดยมีข้าหลวงใหญ่มณฑลเป็นผู้บังคับบัญชาสูงสุดแทนเจ้าผู้ครองนคร ในปีเดียวกันนี้ได้เปลี่ยนนามมณฑลใหม่เป็นมณฑลตะวันออกเฉียงเหนือ เพื่อสร้างให้เกิดความรู้สึกร่วมกันว่าเป็นชาวไทย เพราะคำว่าลาวมีลักษณะเชิงดูถูก แต่เนื่องจากชื่อใหม่มณฑลตะวันออกเฉียงเหนือนี้ไม่ติดปาก ในที่สุดจึงเปลี่ยนเป็นมณฑลพายัพตามลำดับ

4. เชียงคำขึ้นอยู่กับแขวงน้ำอิง เขตนครเมืองน่าน

ใน รัชกาลที่ 4 และตอนต้นรัชกาลที่ 5 ไทยเสียดินแดนให้นักล่าอาณานิคมชาวตะวันตกคือ ฝรั่งเศสและอังกฤษไปแล้ว 4 ครั้ง เพื่อรักษาเอกราชไทยจึงพยายามปรับปรุงการปกครองประเทศให้เรียบร้อย เข็มแข็งและทันสมัย โดยรวมอำนาจบริหารทั้งหมดเข้าสู่ศูนย์กลาง นำระบบที่อังกฤษพัฒนาขึ้นเพื่อปกครองพม่ามาใช้ แบ่งอาณาจักรออกเป็นมณฑล มีข้าหลวงใหญ่เป็นผู้ปกครองและจัดการเก็บภาษีโดยตรงแทนวิธีผูกขาดแบบเดิม เพื่อความเข้มแข็งทางการคลัง ในปีพ.ศ.2437 ได้โอนงานปกครองส่วนภูมิภาคให้กระทรวงมหาดไทยรับผิดชอบทั้งหมดแต่ฝ่ายเดียว ในปีพ.ศ.2440 ได้มีการประกาศใช้ พ.ร.บ.ลักษณะปกครองท้องที่ ร.ศ.116 ทั่วราชอาณาจักร กำหนดจัดการปกครองแบ่งเป็นหมู่บ้านซึ่งเป็นหน่วยปกครองเล็กที่สุด ถัดขึ้นไปเป็นตำบลและอำเภอ เนื่องจากเจ้าผู้ครองนครเมืองน่านคือเจ้าสุริยะพงษ์ผริตเดชฯมีอำนาจเข้มแข็ง และมีความจงรักภักดีต่อราชสำนักไทยอย่างมาก จึงสามารถจัดการปกครองได้อย่างรวดเร็ว ในปีพ.ศ.2442 พระยาศรีสหเทพ ( ราชปลัดทูลฉลองกระทรวงมหาดไทย ) ซึ่งขึ้นมาตรวจจัดราชการในมณฑลตะวันออกเฉียงเหนือ พระยาสุนทรนุรักษ์ ( ข้าหลวงประจำเมืองน่าน ) เจ้าสุริยะพงษ์ผริตเดชฯ ( เจ้านครเมืองน่าน ) และเค้าสนามหลวงเมืองน่านได้ประชุมตกลงกันแบ่งเขตการปกครองเมืองน่านออกเป็น 8 แขวง คือ 1.แขวงนครน่าน 2.แขวงน้ำแหง 3.แขวงน่านใต้ 4.แขวงน้ำปัว 5.แขวงขุนน่าน 6.แขวงน้ำของ ( มีเมืองคอบ เมืองเชียงลม เมืองเชียงฮ่อน เมืองเงิน ที่ว่าการแขวงตั้งอยู่ที่เมืองเชียงลม ) 7.แขวงน้ำอิง ( มีเมืองเชียงคำ เมืองเชียงแลง เมืองเทิง เมืองหงาว เมืองเชียงของ เมืองเชียงเคี่ยน เมืองลอ เมืองมิน ที่ว่าการแขวงตั้งอยู่ที่เมืองเทิง ต่อมามีการแต่งตั้งให้นายหนานมธุรศเป็นนายแขวงน้ำอิง พระยาพิพัฒน์นราสาร และนายทองดีเป็นรองแขวง ) 8.แขวงขุนยม ( มีเมืองเชียงม่วน เมืองสะเอียบ เมืองสะ เมืองสวด เมืองปง เมืองงิม เมืองออย เมืองควร ที่ว่าการแขวงตั้งอยู่ที่เมืองปง ) ในปีพ.ศ.2443 พระยาศรีสหเทพ ราชปลัดทูลฉลองมหาดไทยขึ้นไปตรวจจัดราชการในหัวเมืองมณฑลตะวันตกเฉียงเหนือ ได้ประกาศการจัดแบ่งพื้นที่ออกเป็น “ แขวง “ และ กรณีที่ท้องที่กว้างก็รวมตั้งเป็น “ บริเวณ “ ดังนี้

1) นครเชียงใหม่
1.1 บริเวณนครเชียงใหม่ มี 5 แขวงคือ แขวงนครเชียงใหม่ แขวงจอมทอง แขวงปิงใต้ แขวงขุนปิง แขวงแม่แตง
1.2 บริเวณเชียงใหม่เหนือ มี 5 แขวงคือ แขวงแม่กก แขวงแม่ลาว แขวงแม่ฝาง แขวงเชียงแสนหลวง แขวงเชียงแสนน้อย
1.3 บริเวณเชียงใหม่ตะวันตก มี 1 แขวงคือ แขวงขุนยวม
2) นครลำปาง มี 3 แขวงคือ แขวงนครลำปาง แขวงแม่ลอง แขวงวังเหนือ
3)เมืองแพร่ มี 2 แขวงคือ แขวงแพร่ แขวงยมเหนือ
4)เมืองเถิน มี 1 แขวงคือ แขวงเถิน

สำหรับนครน่าน ได้จัดแบ่งการปกครองท้องที่เสร็จไปแล้วในปี พ.ศ.2442 เนื่อง จากล้านนามีระบบการปกครองและวัฒนธรรมเป็นของตนเองมายาวนาน เพื่อให้การปกครองระบบใหม่สอดคล้องกับประเพณีการปกครองในท้องถิ่น ในปีพ.ศ.2443 รัฐบาลไทยจึงได้ออก “ ข้อบังคับสำหรับการปกครองมณฑลพายัพ ร.ศ.119” กำหนดให้ใช้ พ.ร.บ. ลักษณะปกครองท้องที่ ร.ศ.116 ในมณฑลพายัพทุกมาตราแต่ให้เปลี่ยนชื่อตำแหน่งในการปกครองต่างๆที่เป็นภาษา ไทยให้เป็นภาษาพื้นเมืองเพื่อให้ราษฎรเข้าใจได้ง่าย คือ
ข้าหลวงเทศาภิบาล ให้เรียกว่า “ ข้าหลวงใหญ่ “
ผู้ว่าราชการเมือง ให้เรียกว่า “ เค้าสนามหลวง “
อำเภอ ให้เรียกว่า “ แขวง “
นายอำเภอ ให้เรียกว่า “ นายแขวง “
ตำบล ให้เรียกว่า “ แคว่น “
กำนัน ให้เรียกว่า “ นายแคว่น “
ผู้ใหญ่บ้าน ให้เรียกว่า “ แก่บ้าน “

5. หลังเหตุการณ์ใหญ่ กบฏเงี้ยว ย้ายเมืองเชียงคำ

ผล กระทบจากนโยบายรวมอำนาจและผลประโยชน์จากท้องถิ่นเข้าสู่ส่วนกลาง เจ้านายบุตรหลานในหัวเมืองล้านนาที่เคยมีมาแต่เดิมถูกจำกัดอำนาจลง จึงเกิดกระแสต่อต้านอำนาจรัฐจากส่วนกลางขึ้นในท้องถิ่น เช่น เกิดกบฏพระยาปราบสงคราม ( พญาผาบ ) ที่สันทรายเชียงใหม่ และแพร่กระจายไปทั่วล้านนา ในเมืองแพร่ได้เกิดเหตุจลาจลขึ้นในปีพ.ศ.2445 พวกกบฏเงี้ยวมาจากเมืองลองได้บุกเมืองแพร่เข้ายึดที่ทำการของราชการและฆ่า พระยาไชยบูรณ์ ข้าหลวงประจำเมืองแพร่พร้อมราชการจากส่วนกลางอีกหลายคน

รัฐบาล แต่งตั้งเจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรีเป็นแม่ทัพใหญ่ขึ้นมาปราบกบฏ พวกกบฏหนีจากเมืองแพร่ออกไปทางเมืองสองแล้วแบ่งเป็น 2 พวก พวกหนึ่งไปทางเมืองงาวเพื่อจะปล้นเมืองงาวแล้วเลยไปพะเยา อีกพวกหนึ่งไปทางเมืองสะเอียบ เมืองเชียงม่วน เมืองปง เมืองออย แล้วขึ้นมายังเชียงคำ แม่ทัพใหญ่ส่งพระยาดัษกรปลาศเป็นแม่ทัพนำกำลังทหารจำนวน 200 นาย ออกจากเมืองแพร่มาทางเมืองสองขึ้นมาปราบเงี้ยวเมืองเชียงม่วนและเมืองเชียง คำ เนื่องจากมีข่าวว่ามีพวกเงี้ยวที่เมืองเชียงของหลายร้อยคนได้รับการสนับสนุน จากฝรั่งเศสบนฝั่งซ้ายแม่น้ำโขง ทางรัฐบาลวางแผนให้กองทหารจากลำปางตีโอบมาจากพะเยามาสมทบกับทัพจากเมืองแพร่ เมื่อทัพพระยาดัษกรปลาศเดินทางมาถึงเมืองสะเอียบในตอนเช้า มีกองกำลังของฝ่ายกบฎประกอบด้วย ส่างโปหัวหน้าเงี้ยวพร้อมเงี้ยว 30 คน นายไชยวงษ์หัวหน้าไตลื้อเมืองเชียงคำพร้อมลื้อ 50 คนและคนเมืองจากเมืองเงิน เมืองปง เมืองออย และเมืองเชียงม่วน 70 คน รวม 150 คน ยกเข้าตีทัพหน้าของพระยาดัษกรปลาศ แต่สู้ไม่ได้จึงล่าถอยเข้าไปตั้งรับอยู่ที่ท่าฟ้า ทัพพระยาดัษกรปลาศตามไปแต่ยังไม่ถึงท่าฟ้า พอดีร้อยเอกบุศย์นำกองทหารจำนวน 80 คนมาจากพะเยามาถึงท่าฟ้าก่อน พวกเงี้ยวและลื้อจำนวน 60 คน มีอาวุธครบมือเป็นกองหน้ายกกำลังไปสกัดทัพของรัฐบาลที่ดอยปู่ม่อม ( ภูมม ) ก่อนเข้าท่าฟ้า แต่ก็พ่ายแพ้ต่อทัพของทางรัฐบาล เมื่อเหตุการณ์สงบแล้วรัฐบาลจึงกล่าวอ้างความชอบธรรมเข้ามาจัดการปกครองมณฑล พายัพ ได้สั่งปลดเจ้าพิริยเทพวงศ์ เจ้าผู้ครองนครแพร่ออกจากตำแหน่ง และค่อยๆยกเลิกระบบเจ้าผู้ครองนครทีละเมืองจนหมด

ระหว่าง เดินทัพขึ้นมาปราบกบฎเงี้ยวที่เมืองเชียงคำนั้น พระยาดัษกรปลาศเห็นว่าที่ตั้งเมืองเชียงคำที่ตำบลเวียงนั้นคับแคบไม่พอรอง รับการขยายตัวของชุมชน และที่ตำบลหย่วนมีไตลื้ออพยพเข้ามาตั้งหลักแหล่งอยู่จำนวนมาก มีพื้นที่กว้างขวางสามารถรองรับการขยายเมืองได้ หลังจากการจลาจลสงบลงจึงให้ย้ายเมือง จากตำบลเวียงมาตั้งใหม่ที่ตำบลหย่วน

6.เชียงคำขึ้นอยู่กับบริเวณน่านเหนือ

เนื่อง จากนครเมืองน่านมีพื้นที่กว้างขวาง ภูมิประเทศส่วนใหญ่เป็นป่าเขาระยะทางระหว่างเมืองต่างๆอยู่ห่างไกล แม้จะเพิ่มเขตปกครองจากเดิม 8 เขตเป็น 13 เขตแล้ว แต่ก็ยังไม่เพียงพอที่จะรักษาความสงบเรียบร้อยได้ทั่วถึง จึงได้มีการรวมหัวเมืองต่างๆเข้าด้วยกันตั้งเป็นบริเวณ โดยเริ่มตั้งบริเวณน่านตะวันออกก่อน แล้วตามมาด้วยบริเวณน่านเหนือและบริเวณน่านใต้
บริเวณ น่านเหนือประกอบด้วย 1. แขวงน้ำอิง 2. แขวงน้ำของ 3. แขวงขุนยม เมืองเชียงคำจึงขึ้นอยู่กับบริเวณน่านเหนือ โดยมีขุนผลาญไพรีรณเป็นข้าหลวงบริเวณคนแรก พระยาอุตรการโกศลเป็นผู้ช่วยที่ 1 นายหนานมหาพรหมเป็นผู้ช่วยที่ 2 เนื่องจากฝรั่งเศสได้ดินแดนฝั่งซ้ายแม่น้ำโขง ( พื้นที่ส่วนใหญ่ของประเทศลาวปัจจุบัน ) ไปแล้วตั้งแต่ปีพ.ศ.2436 บรรดาเจ้านายและผู้รักษาเมืองตามชายแดนเมืองน่านที่มีเขตติดต่อฝรั่งเศสส่วน ใหญ่ไม่ค่อยมีประสิทธิภาพ ฝรั่งเศสคอยยุยงให้เจ้านายและผู้รักษาเมืองเหล่านั้นให้เอาใจออกห่าง ทางการจึงมีนโยบายจะจัดรูปการปกครองบริเวณน่านเหนือใหม่ โดยจะเริ่มให้มีนายแขวงขึ้นที่เมืองเชียงคำแห่งหนึ่งมีเมืองขึ้นคือ เมืองเชียงแลง เมืองลอ เมืองงิม เมืองเชียงเคี่ยน เมืองเชียงของ และให้มีนายแขวงขึ้นที่เมืองคอบอีกแห่งหนึ่งมีเมืองขึ้นคือ เมืองเงิน เมืองเชียงลม เมืองเชียงฮ่อน แม้จะยังไม่ทันได้ดำเนินการตามนั้น เพราะเกิดเหตุการณ์ใหญ่ต่อมา แต่จะเห็นได้ว่าทางรัฐบาลเริ่มให้ความสำคัญแก่เชียงคำมากขึ้นกว่าเดิม แล้วเหตุการณ์ใหญ่ที่เกิดขึ้นในปีถัดมาคือในปีพ.ศ.2447 ไทยเสียดินแดนฝั่งขวาแม่น้ำโขงให้ฝรั่งเศส บริเวณน่านเหนือจึงถูกตัดแขวงน้ำของออกไป คงเหลือแต่แขวงน้ำอิง และแขวงขุนยม จึงได้มีการจัดการการปกครองใหม่ รวบรวมเมืองต่างๆในบริเวณน่านเหนือแล้วแบ่งใหม่มีทั้งสิ้น 18 เมือง คือ 1. เมืองเชียงคำ 2. เมืองเชียงแลง 3. เมืองเทิง 4. เมืองเชียงของ 5. เมืองลอ 6. เมืองมิน 7. เมืองยอด 8. เมืองสะเกิน 9. เมืองออย 10. เมืองงิม 11. เมืองควร 12. เมืองปง 13. เมืองแม่จุน 14. เมืองสะ 15. เมืองท่าฟ้า 16. เมืองเชียงม่วน 17. เมืองสะเอียบ 18. เมืองสวด

ใน ด้านการศึกษาเจ้าผู้ครองนครเมืองน่าน เค้าสนามหลวงและพระชยานันทมุนี ( มหาพรหมเปรียญ 5 ประโยค วัดพระเชตุพน ) พระราชาคณะที่สังฆปาโมกข์เจ้าคณะใหญ่นครเมืองน่านได้ร่วมกันจัดการศึกษาและ ศาสนา โดยตั้งโรงเรียนสอนภาษาไทยขึ้นในเขตนครเมืองน่าน ตั้งโรงเรียนประถมวิทยาที่วัดช้างค้ำ และโรงเรียนอินทสรพิทยาคมที่วัดหัวเวียงเป็นลำดับแรก
ในเดือนเมษายน พ.ศ.2447 พระชยานันทมุนีได้ขึ้นมาตรวจการพระศาสนาในบริเวณน่านเหนือแล้วต่อมาจึงได้ตั้งโรงเรียนขึ้นอีกรวม 4 แห่งคือ

1) โรงเรียนฝึกหัดครูชั้นมูลที่วัดช้างค้ำ ให้พระวินัยธรรมยศเป็นอาจารย์ใหญ่
2) โรงเรียนที่เมืองสา ( อำเภอเวียงสาปัจจุบัน ) ให้นายบุญสอดเป็นครูใหญ่ นายก็เป็นครูรอง
3) โรงเรียนที่เวียงเหนือ ให้พระปลัดวงษ์เป็นครูใหญ่ นายเมืองเป็นครูรอง
4) โรงเรียนที่บริเวณน่านเหนือ ณ.เมืองเชียงคำ ให้นายขัติย์เป็นครูใหญ่
สำหรับ โรงเรียนที่บริเวณน่านเหนือ ณ.เมืองเชียงคำนั้น ได้มีแจ้งความของกระทรวงธรรมการแผนกกรมศึกษาธิการลงวันที่ 16 ธันวาคม ร.ศ.123 ( พ.ศ.2447 ) ลงในราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 21 หน้า 697 ความสรุปว่า เมื่อวันที่ 1 กันยายน ร.ศ.123 ขุนอุดรการพิสิฐ ผู้รั้งการแทนข้าหลวงบริเวณน่านเหนือพร้อมด้วยนายพันตรีหลวงยุทธการบัญชา ผู้บังคับการกองทหารบริเวณน่านเหนือกับนายขัติย์ครูได้เปิดโรงเรียนขึ้นใหม่ ที่วิหารวัดบ้านมางในบริเวณน่านเหนือ วันแรกมีนักเรียนมาเล่าเรียน 61 คน

โรงเรียน ใหม่แห่งนี้นับเป็นโรงเรียนแห่งแรกในบริเวณน่านเหนือ ซึ่งต่อมาพัฒนาเป็นโรงเรียนบ้านหย่วน และในเดือนกันยายน ปีพ.ศ.2465 จอมพลสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอเจ้าฟ้ากรมหลวงนครสวรรค์วรพินิตเสนาบดีทหารบก ได้เสด็จตรวจราชการทหารในมณฑลฝ่ายเหนือ ได้พระราชทานนามโรงเรียนประจำอำเภอและตำบล โดยโรงเรียนบ้านหย่วนโรงเรียนประจำอำเภอเชียงคำ ได้รับพระราชทานนามว่า ” เชียงคำนาคโรวาท ” (ดังนั้นในปีพ.ศ.2558 โรงเรียนบ้านหย่วนเชียงคำนาคโรวาท จึงสถาปนาครบ 111 ปี)
จาก เอกสารดังกล่าวจะเห็นได้ว่าบริเวณน่านเหนือมีเมืองเชียงคำเป็นเมืองหลัก มีข้าราชการทั้งฝ่ายพลเรือนและทหารปฏิบัติการอยู่ประจำ ดังนั้นหากกล่าวถึงบริเวณน่านเหนือโดยทั่วไปแล้วย่อมหมายถึงเมืองเชียงคำ

7. เชียงคำขึ้นอยู่กับบริเวณพายัพเหนือ

หลัง จากเสียดินแดนฝั่งขวาแม่น้ำโขงให้ฝรั่งเศสไปแล้วรัฐบาลเห็นว่าในมณฑลพายัพ นั้น หัวเมืองต่างๆในลุ่มแม่น้ำของ (เดิมเรียกว่าแม่น้ำของต่อมาเปลี่ยนมาเรียกว่าแม่น้ำโขงแทน ) ซึ่งประกอบด้วย
1) บริเวณเชียงใหม่เหนือ เป็นเมืองขึ้นของนครเชียงใหม่ มี 5 เมืองคือ 1.เมืองเชียงราย 2.เมืองเชียงแสน 3.เมืองฝาง 4.เมืองเวียงป่าเป้า 5.เมืองหนองขวาง
2) บริเวณน่านเหนือ เป็นเมืองขึ้นของนครน่าน มี 18 เมืองคือ 1.เมืองเชียงคำ 2.เมืองเชียงแลง 3.เมืองเทิง 4.เมืองเชียงของ 5.เมืองลอ 6.เมืองมิน 7.เมืองยอด 8.เมืองสะเกิน 9.เมืองออย 10.เมืองงิม 11.เมืองควร 12.เมืองปง 13.เมืองแม่จุน 14.เมืองสะ 15.เมืองท่าฟ้า 16.เมืองเชียงม่วน 17.เมืองสะเอียบ 18.เมืองสวด
3) บริเวณพะเยา เป็นเมืองขึ้นของนครลำปาง มี 4 เมืองคือ 1.เมืองพะเยา 2.แขวงแม่ใจ 3.แขวงดอกคำใต้ 4.เมืองงาว
4) เมืองพาน เป็นเมืองขึ้นของนครลำพูน
เมือง เหล่านี้มีพื้นที่กว้างใหญ่ แต่แยกกันขึ้นอยู่กับนครต่างๆซึ่งอยู่ห่างไกลทำให้เค้าสนามหลวง ( ผู้ว่าราชการเมือง ) ของนครนั้นๆไม่อาจดูแลได้ทั่วถึง อีกทั้งเมืองเหล่านั้นมีชายแดนติดต่อและใกล้เคียงกันกับอาณานิคมของฝรั่งเศส ซึ่งคอยส่งคนเข้ามายุยงราษฎรให้เอาใจออกห่าง ในปีพ.ศ.2448 จึงให้จัดการปกครองหัวเมืองในมณฑลพายัพในลุ่มแม่น้ำของเสียใหม่ โดยรวมหัวเมืองต่อไปนี้ตั้งเป็น “บริเวณพายัพเหนือ” ได้แก่
1) บริเวณเชียงใหม่เหนือ มี 5 เมืองคือ เมืองเชียงราย เมืองเชียงแสน เมืองฝาง เมืองเวียงป่าเป้า และเมืองหนองขวาง แต่ยังคงเป็นเมืองขึ้นของนครเชียงใหม่
2) บริเวณน่านเหนือ ให้ตัดเมืองท่าฟ้า เมืองเชียงม่วน เมืองสะเอียบ เมืองสวด รวม 4 เมือง ไปขึ้นกับแขวงนครน่าน เหลือเมืองในบริเวณน่านเหนือ 14 เมือง แต่ยังคงเป็นเมืองขึ้นของนครน่าน
3) บริเวณพะเยา ให้ตัดเมืองงาวไปขึ้นตรงต่อเมืองนครลำปาง คงเหลือ 3 เมืองคือ เมืองพะเยา แขวงแม่ใจ และแขวงดอกคำใต้ แต่ยังคงเป็นเมืองขึ้นของเมืองนครลำปาง
4) เมืองพาน คงเป็นเมืองขึ้นของนครลำพูน

รัฐบาล ได้แต่งตั้งให้มีข้าหลวงประจำบริเวณอยู่ที่เมืองเชียงราย มีอำนาจจัดและตรวจตราหัวเมืองดังกล่าวให้ขึ้นตรงกับข้าหลวงใหญ่มณฑลพายัพ
แต่ยังคงสภาพเมืองเหล่านี้ให้เป็นเมืองขึ้นของนครต่างๆตามเดิม เพื่อไม่ให้เกิดการต่อต้านจากเจ้านายฝ่ายเหนือผู้ปกครอง

8.กำเนิดแขวงเชียงคำขึ้นมาแทนบริเวณน่านเหนือ

บริเวณน่านเหนือเมืองขึ้นของนครน่านถูกตัดไปรวมขึ้นอยู่กับบริเวณพายัพเหนือแล้วใน ปีพ.ศ.2449 กระทรวงมหาดไทยจึงจัดการปกครองบริเวณน่านเหนือใหม่ให้เหมาะสมดังนี้
1) ยกเลิกกรมการบริเวณน่านเหนือเสียทั้งชุด และจัดตั้งกรมการแขวงขึ้นสำรับหนึ่งให้บังคับบัญชาการแขวงเชียงคำ ตั้งที่ว่าการแขวงอยู่ที่เมืองเชียงคำ เปลี่ยนนามบริเวณเป็นแขวงเชียงคำ
2) ตั้งกิ่งแขวงขึ้นที่เมืองปงแห่งหนึ่ง เมืองเทิงแห่งหนึ่งให้ขึ้นอยู่ในความบังคับบัญชาของแขวงเชียงคำ
3) ตัดเมืองเชียงของออกจากแขวงเชียงคำ ให้ไปขึ้นตรงต่อบริเวณพายัพเหนือเพื่อให้สะดวกแก่การบังคับบัญชาต่อไป
ดัง นั้นโดยคำสั่งฉบับนี้ถือว่าทางราชการได้นำนามว่า ” เชียงคำ ” มาเป็นชื่อเขตการปกครองที่ตั้งขึ้นใหม่ว่า ” แขวงเชียงคำ ” อย่างเป็นทางการและเต็มภาคภูมิ แม้ว่าเชียงคำจะเคยมีฐานะเป็นหัวเมืองหลักของบริเวณน่านเหนือมาแล้วก็ตาม แต่ก็ยังไม่เคยใช้นาม ” เชียงคำ ” เป็นชื่อของบริเวณหรือเขตปกครองใหญ่มาก่อน
จาก เมืองเล็กๆในแขวงน้ำอิง เพียง 7 ปี เมืองเชียงคำก็ผงาดขึ้นมาเป็นเมืองหลักของเขตปกครองที่ตั้งขึ้นใหม่และมี ฐานะเทียบเท่าบริเวณในชื่อว่า ” แขวงเชียงคำ “
อนึ่ง โดยข้อบังคับสำหรับการปกครองมณฑลพายัพ ร.ศ.119 แขวงเชียงคำ โดยฐานะการปกครองคืออำเภอเชียงคำ

9.แขวงเชียงคำกลายมาเป็นอำเภอเชียงคำ

ใน ปีพ.ศ.2451 กระทรวงมหาดไทย ได้กำหนดให้เปลี่ยนชื่อตำแหน่งการปกครองท้องที่จากภาษาพื้นเมืองไปเป็นภาษา ไทยเหมือนกันทั่วประเทศคือ แก่บ้านกลับไปเป็น ผู้ใหญ่บ้าน แคว่นกลับไปเป็นตำบล นายแขวงกลับไปเป็น นายอำเภอ และบริเวณให้เป็น จังหวัด ดังนั้นโดยคำสั่งฉบับนี้มีผลให้ ” แขวงเชียงคำ ” เปลี่ยนเป็น ” อำเภอเชียงคำ ” อย่างเป็นทางการ แต่ในเอกสารทางราชการก็ยังเรียกว่า ” เมืองเชียงคำ ” อยู่ในสังกัดของจังหวัดพายัพเหนือ ( บริเวณพายัพเหนือเดิม )

10.เชียงคำเป็นอำเภอหนึ่งของจังหวัดเชียงราย

ใน ปีพ.ศ.2453 กระทรวงมหาดไทยมีประกาศยกจังหวัดพายัพเหนือ ตั้งเป็นเมืองจัตวาเรียกว่าเมืองเชียงราย รวมอยู่ในมณฑลพายัพ มีพระบรมราชโองการดำรัสเหนือเกล้าฯให้ประกาศทราบทั่วกันว่า แต่เดิมเมืองเชียงแสน เมืองเชียงราย เมืองฝาง เวียงป่าเป้า เมืองพะเยา อำเภอแม่ใจ อำเภอดอกคำใต้ อำเภอแม่สวย เมืองเชียงคำ เมืองเชียงของ ได้จัดรวมเข้าเป็นจังหวัดเรียกว่าจังหวัดพายัพเหนือ ต่อมาเมืองเหล่านี้มีความเจริญยิ่งขึ้นจนเป็นเหตุให้เห็นว่าการที่จัดให้ เป็นแต่เพียงจังหวัดไม่พอแก่ราชการแลความเจริญ สมควรจะเลื่อนชั้นการปกครองขึ้นให้สมกับราชการแลความเจริญในท้องที่ จึงโปรดเกล้าให้รวมเมืองเชียงแสน เมืองเชียงราย เมืองฝาง เวียงป่าเป้า เมืองพะเยา อำเภอแม่ใจ อำเภอดอกคำใต้ อำเภอแม่สวย เมืองเชียงคำ เมืองเชียงของ ตั้งเป็นเมืองจัตวาเรียกว่าเมืองเชียงรายอยู่ในมณฑลพายัพ แลจัดแบ่งการปกครองเป็น 10 อำเภอคือ อำเภอเมืองเชียงราย อำเภอเมืองเชียงแสน อำเภอเมืองฝาง อำเภอเวียงป่าเป้า อำเภอเมืองพะเยา อำเภอแม่ใจ อำเภอดอกคำใต้ อำเภอแม่สวย อำเภอเมืองเชียงคำ อำเภอเมืองเชียงของ เหมือนอย่างหัวเมืองจัตวาชั้นในที่ขึ้นกรุงเทพมหานครทั้งปวง แลทรงพระกรุณาโปรดเกล้าให้พระภักดีณรงค์ซึ่งเป็นข้าหลวงประจำจังหวัดพายัพ เหนือ เป็นผู้ว่าราชการเมืองเชียงรายรับราชการสนองพระเดชพระคุณสืบไป
ประกาศมา ณ. วันที่ 9 มิถุนายน ร.ศ.129

11.อำเภอเชียงคำในปัจจุบัน

เมื่อ ปี พ.ศ. 2485 (ร.ศ.161) หลวงฤทธิ์ภิญโญ ดำรงตำแหน่งนายอำเภอเชียงคำ ได้ย้ายที่ว่าการอำเภอเชียงคำจากฝั่งตะวันออกมาตั้ง ณ ฝั่งตะวันตกของแม่น้ำลาว ก่อนปี พ.ศ.2514 บริเวณที่ตั้งที่ว่าการอำเภอเชียงคำฝั่งตะวันออก เป็นจวนนายอำเภอหรือบ้านพัก นายอำเภอ อาคารทีสร้างขึ้นในปี พ.ศ.2514 ปัจจุบันได้รื้อถอนและสร้างอาคารหลังใหม่ทางฝั่งแม่น้ำลาวติดต้นขะจาวแนว ขว้างถนนอย่างที่เราเห็นอยู่ปัจจุบันนี้
เมื่อ ปี พ.ศ.2514 พันตรีชอบ มงคลรัตน์ นายอำเภอเชียงคำ ได้ย้ายที่ว่าการอำเภอเชียงคำกลับมาตั้ง ณ ฝั่งตะวันออกของแม่น้ำลาวอีกครั้งหนึ่ง

เมื่อ วันที่ 28 สิงหาคม พ.ศ. 2520 ได้มีพระราชบัญญัติจัดตั้งจังหวัดพะเยาขึ้น แบ่งเขตการปกครองจากจังหวัดเชียงราย โดยได้โอนอำเภอพะเยา อำเภอแม่ใจ อำเภอดอกคำใต้ อำเภอจุน อำเภอปง อำเภอเชียงม่วน และอำเภอเชียงคำ รวม 7 อำเภอ จัดตั้งเป็นจังหวัดพะเยา
เมื่อ วันที่ 26 มิถุนายน พ.ศ. 2539 กระทรวงมหาดไทยได้ออกพระราชกฤษฎีกา แบ่งพื้นที่อำเภอเชียงคำเป็น กิ่งอำเภอภูซาง ประกอบด้วย 5 ตำบล คือ ตำบลสบบง ตำบลภูซาง ตำบลเชียงแรง ตำบลทุ่งกล้วยและตำบลป่าสัก โดยมีผลบังคับใช้ตั้งแต่วันที่ 15 กรกฎาคม 2539
เมื่อ วันที่ 24 สิงหาคม พ.ศ. 2550 กระทรวงมหาดไทยได้ออกพระราชกฤษฎีกายกฐานะ กิ่งอำเภอภูซาง ขึ้นเป็น อำเภอภูซาง โดยมีผลบังคับใช้ตั้งแต่วันที่ 8 กันยายน 2550

ข้อมูลประวัติอำเภอเชียงคำ

คุณพิทยา วงศ์ใหญ่ ปราชญ์ชาวบ้านอำเภอเชียงคำ

ภาพ
1.สภาวัฒนธรรมตำบลเวียง (จากการออกเก็บข้อมูล ประวัติหมู่บ้าน ประวัติศาสตร์บอกเล่าของชาวบ้าน)
2.นายตัวดี ท.ทิวเทือกเขา แสนดี Admin รวมพลคนฮักเจียงคำ
3.เว็บไซต์ http://www.hugchiangkham.com/ ของนายตัวดี ท.ทิวเทือกเขา แสนดี Admin รวมพลคนฮักเจียงคำ
4.คุณ Thiab Chiangkham

” ลดทิฐิมานะ มีสัมมาคารวะ อ่อนน้อมถ่อมตน เป็นคุณสมบัติคนเชียงคำ ตามอย่างพระเจ้านั่งดิน “

ผดุง ประวัง
ประธานสภาวัฒนธรรมตำบลเวียง
กรรมการสภาวัฒนธรรมอำเภอเชียงคำ
เรียบเรียง