พญาคำฟูสวรรคตเชียงคำ

เมื่อปีพุทธศักราช 1861  พญาคำแดง ได้เสด็จมาครองเมืองพุทธรส และได้สละราชสมบัติ ให้พญาคำลือ ซึ่งเป็นพระราชโอรสของพระองค์เอง ครองราชสมบัติในอาณาจักรภุกามสืบต่อมา ในสมัยการปกครองของพ่อขุนคำลือ แห่งอาณาจักรภุกาม พระยาคำฟู ผู้ครองนครชัยบุรีศรีเชียงแสน ได้ชวนพระยากาวเมืองน่าน ยกทัพไปตีเมืองพะเยา แต่กองทัพของพระยาคำฟูตีเมืองพะเยาได้ก่อน และได้ขนทรัพย์สินและสมบัติต่างๆ กลับไปยังเมืองเชียงแสน โดยไม่ยอมแบ่งให้กับกองทัพของพญากาวน่าน จึงทำให้กองทัพของพญากาวน่าน ก็เกิดขัดใจกันและทำการสู้รบกันขึ้น กองทัพของพระยาคำฟูเสียที ก็เลยยกทัพกลับไปยังเชียงแสน กองทัพพระยากาวเมืองน่านได้ยกทัพติดตามไปตีถึงเมืองฝางมาได้ แต่ถูกทัพของพระยาคำฟูตีขนาบหลัง จนกองทัพของพญากาวน่าน ต้องยกทัพถอยล่นกลับเมืองน่าน เมืองพะเยาในสมัยนั้นอ่อนแอมาก จึงได้ถูกผูกรวมอยู่กับอาณาจักรล้านนา ตั้งแต่บัดนั้นเป็นต้นและ และในปีพุทธศักราช 1949 พระเจ้าไสลือไทยแห่งอยุธยา ก็ได้ยกกองทัพหมายตีเมืองเชียงใหม่และผ่านเขตเมืองพะเยา หมายตีเอาเมืองพะเยาด้วย แต่ไม่สำเร็จ

พระยาคำหรือ หรือพ่อขุนคำลือ พระราชโอรสของ พ่อขุนคำแดง หรือ พญาคำแดง

พญาคำฟู
ราชวงศ์เม็งราย ครองราชย์ พ.ศ. 1877-1879)

พญาคำฟู หรือที่เรียกกันว่า เจ้าคำฟู หรือท้าวคำฟู เป็นพระมหากษัตริย์ในราชวงศ์เม็งราย แห่งอาณาจักรล้านนา ทรงครองราชย์ระหว่าง พ.ศ. 1877 – 1879 รวมระยะเวลาการครองราชย์ เพียง 2 ปี เท่านั้น จากการแย่งชิงราชสมบัติจากพญาแสนภู การกระทำการในครั้งนี้ได้สร้างความพิโรธให้กับพญาไชยสงคราม ซึ่งทรงปกครองเมืองเชียงรายอยู่เป็นอย่างมาก ดังนั้นแล้ว เมื่อพญาคำฟูได้ทรงครองราชย์ พระองค์จึงได้ทรงย้ายราชธานีจากนครเชียงใหม่ กลับไปยังอยู่ยังเมืองเชียงแสนอีกครั้ง แต่ในที่สุด พระองค์ก็ถูกพญาไชยสงครามปราบแล้วถูกจองจำอยู่ที่ในป้อมปราการด้านทิศตะวันตกเฉียงใต้ของเมืองเชียงใหม่ (แจ่งกู่เฮือง)

เจ้าหลวงภูคา
ต้นตระกูลแห่งพญากาวน่าน

พญาผากอง หรือ พญาผานอง
ครองราชย์ พ.ศ. 1863 – 1892

พญาผากอง (ผู้ปู่)หรือพญาผานอง เป็นโอรสของเจ้าเก้าเกื่อนหรือปู่ฟ้าฟื้น เดิมชื่อขุนใสหรือขุนใส่ยศ สืบเชื้อสายมาจากพญาภูคา เจ้าเมืองภูคา ขุนฟอง ปู่ของพญาผานองแยกมาตั้งเมืองพลัวหรือเมืองปัว ครองราชย์ พ.ศ. 1863 – 1892 เมื่อสวรรคตแล้ว โอรสสององค์คือเจ้าไสและเจ้ากานเมืองได้ครองราชย์ต่อมา เจ้ากานเมืองมีโอรสชื่อพญาผากอง ครองราชย์ พ.ศ. 1904 – 1929 พญาผากองนี้เป็นผู้สร้างเมืองน่านที่เวียงกุม บ้านห้วยไคร้ เมื่อ พ.ศ. 1909 เชื้อสายของพญาผากองได้ครองเมืองน่านจนถึงเจ้าผาแสงเป็นองค์สุดท้าย ก่อนที่ทางเชียงใหม่จะส่งคนมาปกครองเมืองน่านโดยตรง

พญาผากอง (ผู้หลาน)นี้น่าจะเป็นองค์เดียวกับท้าวผาคอง ในพงศาวดารฉบับหลวงประเสริฐฯที่ ยกทัพมาช่วยสุโขทัยรบกับสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 1 เมื่อ พ.ศ. 1919 ซึ่งทัพท้าวผาคองแตก ถูกฝ่ายอยุธยาจับเป็นเชลยได้มาก

พญาคำฟู (พ.ศ. 1877-1879) รัชกาลที่ 4 แห่งราชวงศ์มังราย   เมื่อพญาแสนภูสิ้นพระชนม์ พญาคำฟูได้ขึ้นครองราชย์ พญาคำฟูทรงมอบให้ พญาผายูราชโอรสครองเมืองเชียงใหม่ ส่วนพระองค์เสด็จไปประทับอยู่ที่เมืองเชียงแสน อาณาจักรล้านนาในสมัยนี้ มีความเข้มแข็ง เห็นได้จากนโยบายขยายอาณาเขตไปทางตะวันออก โดยเริ่มทำสงครามกับพะเยาในปี พ.ศ. 1883 ซึ่งมีผู้ปกครองคือ พญาคำลือ  โดยพญาคำฟูทรงชักชวนพญากาวแห่งเมืองน่าน ยกทัพไปตีเมืองพะเยา แต่พญาคำฟูเข้าเมืองพะเยา จึงเอาทรัพย์สินในเมืองทั้งไปทั้งหมด พญากาวน่าน จึงยกทัพมาตีพญาคำฟู พญาคำฟูเสียที ก็เลยยกทัพกลับเชียงแสน กองทัพพญากาวเมืองน่านติดตามไปยกทัพเลยไปตีถึงเมืองฝางได้ แต่ก็ถูกทัพของพญาคำฟูที่ยกทัพใหญ่กว่ามาตีถอยล่นกลับเมืองน่าน เมืองพะเยาในสมัยนั้นอ่อนแอมาก จึงได้ถูกยึดเมืองผนวกเข้าเป็นส่วนหนึ่ง ของอาณาจักล้านนานับแต่นั้นมา หลังจากยึดพะเยาได้แล้ว พ.ศ. 1883 พญาคำฟูขยายอำนาจไปยังเมืองแพร่ แต่ไม่ประสบผลสำเร็จ จึงถอยทัพกลับมาทางเมืองลำปาง มาประทับทีเมืองเชียงใหม่ (แสดงให้เห็นว่า การรวบรวมหัวเมืองต่างๆ ทางตะวันออกของล้านนา ไม่ใช่กระทำได้ง่าย ๆ และการย้ายที่ประทับของกษัตริย์มายังแคว้นตอนบนถึง 3 รัชกาลติดต่อกัน ก็เป็นเหตุผลด้านยุทธศาสตร์

วัดพระสิงห์วรมหาวิหาร จังหวัดเชียงใหม่
ที่อัฐิของพญาคำฟู ได้นำมาประดิษฐานไว้ในสถูป

ปีพ.ศ. 1887 พญาคำฟูสิ้นพระชนม์ที่ เมืองเชียงคำ เสด็จไปเยี่ยมพระสหายเป็นเศรษฐีใหญ่ชื่องัวหงส์อยู่เมืองเชียงคำ อันตั้งอยู่ฝั่ง แม่น้ำคำ* พระญาคำฟูกับเศรษฐีงัวหงส์คนนี้รักใคร่กันมาก จนถือน้ำสาบานต่อกันว่าจะ ไม่คิดร้ายต่อกัน  หากผู้ใดผู้หนึ่งคิดร้าย ขอให้มีอันเป็นไปถึงชีวิต เศรษฐีงัวหงส์ เป็นคนค่อนข้างขี้ริ้วขี้เหร่อยู่ แต่น้ำใจงดงาม ทั้งยังมีภรรยาสาวสวยชื่อ นางเรือนแก้ว เมื่อพญาคำฟูเสด็จถึงบ้านเศรษฐีนางเรือนแก้ว ก็ต้อนรับขับสู้ด้วยความสนิทสนม เอาน้ำมาล้างพระบาทให้ เมื่อวันเวลาผ่านมาผ่านไปด้วยความสนิทชิดใกล้ประกอบกับนางเรือนแก้วก็เป็นคนสวย ทั้งสองก็มีความพึงพอใจต่อกัน พญาคำฟูและนางเรือนแก้ว จึงลักลอบสมัครสังวาสกัน ด้วยเหตุที่พระองค์เสียสัตย์สาบานต่อมหามิตร ครั้นอยู่มาได้ 7 วัน พญาคำฟูลงไปสรงน้ำดำเศียรเกล้าที่ * แม่น้ำคำ ก็มีเงือกผีพรายน้ำใหญ่ตัวหนึ่ง (จระเข้)  ออกมาจากเงื้อมผา ตรงเข้าขบกัดเอาร่างพญาคำฟูหายลงไปในน้ำผ่านไปถึง 7 วัน ร่างของพญาคำฟูจึงลอยขึ้นมาบนแม่น้ำคำ พระองค์สวรรคตเมื่อพระชนม์ 47 พรรษา เสนาอำมาตย์ จึงเชิญพระศพกลับเมืองเชียงแสน แจ้งข่าวไปนครเชียงใหม่ แล้วจึงทูลเชิญเสด็จท้าวผายู มาจัดการพระบรมศพถวายพระเพลิงพระศพของพญาคำฟู แล้วอัญเชิญพระอัฐิ และพระอังคารของพระองค์บรรจุลงในผอบทองคำชั้นหนึ่ง ผอบเงินชั้นหนึ่ง ผอบทองแดงอีกชั้นหนึ่งไปยังนครเชียงใหม่ แล้วก่อพระสถูปเจดีย์องค์เล็กบรรจุไว้ ณ ริมตลาดลีเชียง แล้วโปรดให้สร้างพระวิหารขึ้นหลังหนึ่งในปี พ.ศ. 1888 ตั้งชื่อว่าวัดลีเชียง (ปัจจุบันคือวัดพระสิงห์วรมหาวิหาร)  แล้วนิมนต์พระมหาอภัยจุฬาเถรเจ้า เมืองหริภุญชัยมาเป็นเจ้าอาวาส จนมาถึงปี พ.ศ. 2469 สมัยเจ้าแก้วนวรัฐครองเมืองเชียงใหม่ พระองค์ได้นิมนต์ครูบาศรีวิชัย นักบุญล้านนาไทย มาทำการบูรณะวัดนี้ ท่านให้แผ้วถางบริเวณด้านเหนือพระวิหาร เห็นพระสถูปองค์เล็กเหนือวิหารนั้น กีดขวางจึงให้คนขุดออก จึงได้พบผอบบรรจุอัฐิ พร้อมด้วยเครื่องราชูปโภค ทำด้วยทองคำหนักหลายสิบบาท จึงให้สอบตำนานดู จึงทราบว่า เป็นของพระเจ้าคำฟู เนื่องด้วย ในผอบที่ขุดค้นพบพระโกฏิที่บรรจุพระอัฐิของพระองค์ มีทองคำจารึกลายพระนาม ของพระมหาเถรในยุคนั้น มีหนักถึง ๓๖๐ บาท   ท่านจึงนำไปฝากไว้ศาลากลางจังหวัด ต่อมาเกิดสงครามโลกครั้งที่ 2 ทางการได้ย้ายศาลากลางไปอยู่ข่วงสิงห์ ผอบจึงได้หายสาบสูญไป ส่วนนางเรือนแก้วมีความเสียใจมาก จึงผูกคอตาย  เศรษฐีงัวหงส์ ก็เสียใจต่อเหตุการณ์ จึงถือศีลออกบวชภาวนาตลอดชีวิต

เมื่อพญาคำฟูสิ้นพระชนม์ ท้าวผายูได้สืบราชสมบัติแทน แต่ไม่ได้เสด็จไปประทับอยู่เมืองเชียงแสน คงประทับอยู่ที่เมืองเชียงใหม่ ดังนั้น เมืองเชียงใหม่ จึงได้มีความสำคัญกลายเป็นศูนย์กลาง ของราชอาณาจักรอีกครั้ง และนับตั้งแต่นี้เป็นต้นไปเมืองเชียงใหม่ ได้กลายเป็น ราชธานี ของอาณาจักรล้านนาอย่างแท้จริง และกษัตริย์ล้านนาในลำดับต่อๆมา ก็จะประทับอยู่ที่เมืองเชียงใหม่แทบทุกพระองค์

แผ่นจารึกมหาเจดีย์และกู่บรรจุอัฐิพระญาคำฟู

ในสมัยของพญาไชยสงครามและสมัยของพญาคำฟูนั้น นับว่า เป็นสมัยของการสร้างราชอาณาจักรล้านนา ซึ่งเป็นรากฐานของความรุ่งเรือง และมหาอำนาจในกาลต่อมา ตั้งแต่สมัยพญาไชยสงคราม จนถึงสมัยพระญาคำฟู ได้มีการย้ายที่ประทับของพระมหากษัตริย์ขึ้นไปยังเชียงรายและเชียงแสนตามลำดับ ดังนั้นอาจกล่าวได้ว่า อาณาจักรล้านนา ช่วงรัชสมัยพญาไชยสงครามจนถึงพญาคำฟู มีศูนย์กลาง ๒ แห่ง คือ บริเวณที่ราบลุ่มแม่น้ำกก มีศูนย์กลางที่เชียงรายกับเชียงแสนตามลำดับ และเขตที่ราบลุ่มแม่น้ำปิง มีศูนย์กลางอยู่ที่เชียงใหม่ สันนิษฐานว่า การย้ายที่ประทับขึ้นไปอยู่แคว้นโยนน่าจะมาจากปัจจัยสำคัญ ๒ ประการดังนี้

1. การรวมภูกามยาว เข้ามาเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรล้านนา แม้ว่า พญามังรายมหาราชจะประสบความสำเร็จอย่างสูง ในการสร้างเชียงใหม่ ให้เป็นศูนย์กลางของอาณาจักรล้านนา โดยรวบรวมเมืองต่างๆ ในเขตแคว้นโยนก และเขตที่ราบลุ่มแม่น้ำปิง เข้าเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรล้านนาได้แล้วก็ตาม แต่เข้าใจว่า ในเขตแคว้นโยนก อาณาจักรล้านนา ยังมิได้มีอำนาจเหนือเมืองต่างๆ ได้อย่างเบ็ดเสร็จ โดยเฉพาะอาณาจักรภูกามยาว ที่ยังมิได้รวมเข้ากับล้านนาอย่างแท้จริง มีฐานะเป็นเพียงพันธมิตร และในสมัยพระญาไชยสงคราม มีฐานะเป็นเครือญาติ โดยการแต่งงานระหว่าง พระญาคำแดงเจ้าเมืองภูกามยาวกับพระนางแก้วพอตา พระธิดาของพญาไชยสงคราม สมัยพญาคำฟู พระองค์ก็สร้างพันธมิตรกับเมืองน่านร่วมมือกันยกทัพเข้าไปโจมตีภูกามยาว และหลังจากนั้นเป็นต้นมา ผู้ปกครองที่ขึ้นครองเมืองพะเยา จะต้องได้รับความเห็นชอบจากพระมหากษัตริย์ที่เชียงใหม่ (หอวชิรญาณ บัญชีหนังสือจ้างแปล แฟ้มที่ ๑๔ เลขที่ ๔๓ พงศาวดารเมืองพะเยา: ๕๖) และมักจะถูกส่งมาจากเชียงใหม่เสมอ (ประชุมจารึกเมืองพะเยา ๒๕๓๘: ๕๘-๖๗)

2.การขยายเขตแดนของอาณาจักรไปจดแม่น้ำโขง ด้วยการตั้งเมืองเชียงแสน ออกไปประชิดแม่น้ำโขงและใช้แม่น้ำโขงเป็นคูเมือง ธรรมชาติ ฉะนั้น บทบาทสำคัญของเชียงแสนคือ เป็นเมืองหน้าด่าน ในการรับศึกตอนบน และเป็นศูนย์กลางตอนบน ในการรับสินค้าจากทางตอนเหนือของพม่าและทางตอนใต้ของจีน ซึ่งเป็นแหล่งสินค้าสำคัญ เช่น อัญมณี ทองเหลือง และชะมดเช็ด เป็นต้น การสร้างอำนาจประชิดแม่น้ำโขงอีกวิธีการหนึ่งคือ การสร้างพันธมิตรกับเมืองเชียงของ ด้วยการแต่งงานระหว่างพญาผายู โอรสของพญาคำฟูกับพระนางจิตราเทวีพระธิดาเจ้าเมืองเชียงของ ซึ่งมีพระโอรสคือ พญากือนา ผู้ปกครองอาณาจักรล้านนาลำดับที่ 6 และพญากือนาเอง ก็แต่งงานกับหลานของเจ้าเมืองเชียงของเช่นกัน ความสำคัญของเชียงของ คือเป็นเมืองหน้าด่านรับสินค้าทางฝั่งหลวงพระบาง ซึ่งสินค้าที่ทำรายได้ ที่มาจากหลวงพระบางเช่นครั่งและกำยาน เป็นต้น ในสมัยรัชกาลพญาผายูโอรสของพญาคำฟู ได้ทรงย้ายที่ประทับกลับลงมาที่เชียงใหม่ตามเดิม ผู้ปกครองเชียงใหม่ พระองค์ต่อๆมาได้ดำเนินนโยบายในการสร้างเชียงใหม่ ให้เป็นศูนย์กลางที่เข้มแข็ง และเป็นศูนย์กลางของอาณาจักรในทุกๆ ด้าน ทั้งการเมือง เศรษฐกิจ และศูนย์กลางของแนวความคิด เป็นต้น

กู่บรรจุอัฐิพญาคำฟู วัดพระสิงห์วรวิหาร จ.เชียงใหม่ กู่อัฐิของ พญาคำฟู เป็นกู่เล็กๆ ลักษณะเป็นทรงกลมเส้นรอบวงประมาณเมตรครึ่งด้านบนเป็นแผ่นศิลาทรงกลมปิดไว้ อยู่ด้านหน้าพระอุโบสถทางทิศเหนือเยื้องขวาไปประมาณ 10 เมตร คนส่วนใหญ่เข้าใจว่า พระธาตุหลวงเป็นที่บรรจุอัฐิของพญาคำฟู ซึ่งสมัยของครูบาศรีวิชัย มาแผ้วถางบูรณะวัดพระสิงห์วรมหาวิหาร ได้พบกู่อัฐิค้นพบข้างในมีผอบบรรจุอัฐิซ้อนกัน 3 ใบ ชั้นนอกทำด้วยทองเหลืองหนัก 254 บาท 3 สลึง สูง 23 นิ้ว ชั้นกลางทำด้วยเงินหนัก 185 บาท 2 สลึง สูง 18 นิ้ว ชั้นในสุด ทำด้วยทองคำหนัก 122 บาท 2 สลึง สูง 14 นิ้ว และยังพบแผ่นทองจารึกเรื่องราวต่าง ๆ สันนิษฐานว่า น่าจะเป็นอัฐิของพญาคำฟู ผู้สร้างวัด ทางราชการได้นำไปเก็บไว้ที่ศาลากลางจังหวัดเชียงใหม่ชั่วคราว ซึ่งตั้งอยู่ที่ข่วงสิงห์ และขณะนั้นเกิดสงครามมหาเอเชียบูรพา ผอบทั้ง 3 ใบ และจารึกตลอดถึงเครื่องราชูปโภคเหล่านั้น ได้สูญหายไปในขณะเกิดสงครามซึ่ง ประมาณปี พ.ศ. 2484